การประเมินคู่สมรสที่มีบุตรยาก

การถามประวัติและตรวจร่างกายอาจจะบอกความผิดปกติที่เป็นสาเหตุได้ ข้อมูลในอดีตต่างๆเช่นประวัติการติดเชื้อ(โรคทางเพศสัมพันธ์) เนื้องอกในอัณฑะ การผ่าตัด  กิจกรรมทางเพศ การใช้ยา การใช้และสัมผัสสารบางชนิด (บุหรี่ แอลกอฮอล์ รังสี สารสเตอรอยด์ เคมีบำบัด และสารเคมีที่เป็นพิษ) เหล่านี้จะเป็นประโยชน์ในการวินิจฉัย การดูองค์ประกอบอื่นเช่นขนาดของลูกอัณฑะตลอดจนความผิดปกติทางร่างกายบางอย่าง (เช่นเส้นเลือดขอดที่อัณฑะ) และการพัฒนาของลักษณะทางเพศ (ลักษณะการกระจายของขน ลักษณะหน้าอก) ล้วนแต่เป็นส่วนสำคัญที่แพทย์จะต้องตรวจ

หากผลการวิเคราะห์น้ำอสุจิพบความผิดปกติ แพทย์มักมีการขอตัวอย่างน้ำอสุจิเพิ่มเพื่อตรวจซ้ำ ควรทิ้งระยะเวลา 1-2 สัปดาห์ก่อนการเก็บตัวอย่างน้ำอสุจิครั้งต่อไป

ถ้าแพทย์สงสัยว่ามีการอุดตันในส่วนของท่อส่งอสุจิ (ท่อ vas deferens และ epididymis) ก็จะมีการตรวจอัลตร้าซาวน์ผ่านช่องทวารหนัก การอุดตันนี้อาจจะเป็นมาโดยกำเนิดหรือเกิดขึ้นจากการอักเสบติดเชื้อขึ้นในภายหลัง

ในกรณีของผู้ชายที่มีอสุจิตํ่ากว่าเกณฑ์หรือไม่มีเลยแพทย์อาจจะแนะนำให้ทำการตรวจชิ้นเนื้ออัณฑะ (เก็บตัวอย่างเนื้อเยื้อเล็กๆ) เพื่อวิเคราะน้ำอสุจิ ซึ่งทำโดยการผ่าตัดเปิดอัณฑะเป็นแผลขนาดเล็กๆและ อีกวิธีที่ใช้คือการใช้เข็มเจาะ(ใช้เข็มขนาดเล็กสอดเข้าไปในอัณฑะและดูดเก็บเนื้อเยื้อปริมาณเล็กน้อยออกมาเพื่อเป็นตัวอย่างในการตรวจ) การเก็บตรวจเนื้อเยื่อจะทำในห้องผ่าตัดโดยใช้ยาดมสลบ เนื้อเยื้อที่ได้จะทำให้วิเคราะห์ได้ว่ามีตัวอสุจิหรือไม่ และอาจเซลล์อสุจิไปแช่แข็งเพื่อใช้ในการรักษาแบบปฏิสนธินอกร่างกาย (IVF) ต่อไปได้

การตรวจร่างกายโดยทั่วไปอาจบอกได้ถึงความไม่สมดุลของฮอร์โมนในร่างกาย (เช่นความผิดปกติของการขึ้นของขน หรือความผิดปกติของการพัฒนาของลักษณะทางเพศ)  ส่วนการตรวจภายในจะทำให้ทราบถึงความผิดปกติของอวัยวะระบบสืบพันธุ์ภายในได้

ประวัติการมีประจำเดือน
การขาดประจำเดือนเป็นสัญญาณที่บอกว่าไม่มีการตกไข่ ซึ่งเป็นเหตุให้ไม่สามารถตั้งครรภ์ได้    การที่ประจำเดือนมาไม่สม่ำเสมอเป็นสัญญาณบอกถึงความไม่สมํ่าเสมอของการตกไข่ ในกรณีนี้แม้จะไม่ได้ทำให้การตั้งครรภ์เป็นไปไม่ได้แต่ก็เป็นอุปสรรคต่อการตั้งครรภ์ให้เกิดการตั้งครรภ์ยากได้
อุณหภูมิของร่างกาย
การวัดอุณหภูมิร่างกายในภาวะปกติ (วัดก่อนลุกออกจากเตียงในตอนเช้า) เคยเป็นวิธีการที่แนะนำให้ทำ เพื่อตรวจสอบว่ามีการตกไข่หรือไม่่ โดยทั่วไปผู้หญิงมักมีอุณหภูมิร่างกายเพิ่มขึ้น 0.5 º F ถึง 1.0 º F หลังมีการตกไข่อย่างไรก็ตาม การวัดอุณหภูมิร่างกายไม่สามารถใช้แปลผลได้ชัดเจนจึงมักไม่แนะนำให้ใช้ในการประเมินภาวะการมีบุตรยาก
ระดับฮอร์โมน
ระดับของลูทิไนซิงฮอร์โมน หรือ Luteinizing hormone (LH) จะเพิ่มขึ้นอย่างรวดเร็วก่อนเกิดการตกไข่ประมาณ38 ชั่วโมง   โดยผู้ป่วยสามารถตรวจเองได้ที่บ้านด้วยชุดตรวจปัสสาวะที่มีขายตามท้องตลาด อย่างไรก็ตามชุดตรวจดังกล่าวนี้มีอัตราตรวจผิดพลาดได้ประมาณร้อยละ 15   แพทย์จึงมักแนะนำให้ใช้วิธีการตรวจเลือดเพื่อยืนยันการตกไข่

การตรวจระดับฮอร์โมนโปรเจสเตอร์โรน (Progesterone) นั้นเป็นการตรวจการตกไข่ที่แม่นยำกว่า โดยปกติระดับของฮอร์โมนโปรเจสเตอร์โรนจะเพิ่มขึ้นหลังจากการตกไข่

ความผิดปกติของมดลูกที่เป็นเหตุให้มีบุตรยากนั้นมีหลายอย่างเช่น ความผิดปกติทางโครงสร้างของมดลูก เช่น Uterine septum (การมีแถบเนื้อเยื้อผิดปกติในโพรงมดลูก ที่ทำให้โพรงมดลูกมีขนาดเล็ก) หรือการมดลูกที่มีรูปร่างผิดปกติ  เนื้องอกของมดลูก ติ่งเนื้อในโพรงมดลูก และความผิดปกติที่เกิดจากกระบวนการทางนรีเวช (เช่นรอยแผลเป็นที่เกิดจากทำแท้งหรือขูดมดลูกเป็นต้น)

การอุลตราซาวด์ผ่านทางช่องคลอด ทำโดยใช้หัวตรวจขนาดเล็กสอดเข้าไปในช่องคลอด  โดยวิธีนี้จะให้ภาพของมดลูกและรังไข่ได้ชัดเจนกว่าการอุลตราซาวด์ผ่านหน้าท้อง โดยสามารถวัดขนาดหรือรูปร่างของมดลูกและรังไข่ได้   และดูความผิดปกติได้ เช่นเนื้องอก หรือถุงน้ำในรังไข่   ในกรณีที่พบความผิดปกติอาจต้องมีการขอตรวจเพิ่มเติม

การทดสอบ HSG สามารถทำได้โดยไม่ต้องวางยาสลบ ส่วนใหญ่จะมีอาการปวดท้องน้อยระดับปานกลางถึงมากขณะที่ฉีดน้ำเข้าไปในโพรงมดลูกและอาการจะดีขึ้นเมื่อเวลาผ่านไป 5-10 นาที     การตรวจนี้จะทำในช่วง 5-7 วันหลังประจำเดือน (ก่อนจะมีการตกไข่)

การผ่าตัดผ่านกล้องทางหน้าท้อง (Laparoscopy)

การผ่าตัดผ่านกล้องทางหน้าท้องนี้สามารถตรวจพบความผิดปกติและการอุดตันของท่อนำไข่ เยื้อบุโพรงมดลูกเจริญผิดที่ (endometriosis) และความผิดปกติของอวัยวะในอุ้งเชิงกราน นอกจากนี้การผ่าตัดผ่านกล้องยังเป็นวิธีที่ดีที่สุดในการตรวจหาโรคเยื่อบุโพรงมดลูกเจริญผิดที่ (endometriosis) หรือพังผืดในอุ้งเชิงกราน อย่างไรก็ตามการผ่าตัดผ่านกล้องนี้ไม่ใช่การตรวจทั่วไปของภาวะมีบุตรยาก จะทำเฉพาะกรณีที่จำเป็นเท่านั้น

การตรวจโครโมโซมจะแนะนำให้ตรวจ เมื่อสงสัยว่าความผิดปกติของโครโมโซมเป็นเหตุมีบุตรยาก การตรวจจะใช้เลือดปริมาณเล็กน้อย  เพื่อส่งห้องปฏิบัติการในการวิเคราะห์ หากพบความผิดปกติ แพทย์จำเป็นต้องหารือถึงความเป็นไปได้และผลที่จะตามมาของกรรมพันธุ์ที่จะส่งต่อไปยังรุ่นลูก

ปัญหาวิตกกังวล ซึมเศร้าและอาการอื่นๆนั้นเป็นได้ทั้งฝ่ายชายและฝ่ายหญิง อาการเหล่านี้จะทำให้การรักษาภาวะการมีบุตรยากประสบความสำเร็จยากขึ้นไปอีก ในขณะเดียวกันการบรรเทาผ่อนคลายความเครียดจะช่วยเพิ่มอัตราการตั้งครรภ์ให้สูงขึ้นได้

ในปัจจุบันยังไม่มีวิธีที่ดีที่สุดในการรักษาอาการทางจิตใจที่สัมพันธ์กับภาวะมีบุตรยาก อย่างไรก็ตาม แพทย์ผู้เชี่ยวชาญแนะนำเทคนิคการผ่อนคลาย การจัดการกับความเครียด การฝึกให้รับสถานการณ์และรักษาโดยวิธีกลุ่มบำบัด อาจต้องปรึกษาจิตแพทย์หากผู้ป่วยมีความวิตกกังวลหรือภาวะซึมเศร้าอย่างมาก